تدابیر کنکور و امتحانات در طب سنتی
با نزدیک شدن به فصل آزمون‌ها، مسئله تقویت حافظه، افزایش تمرکز و بهبود قدرت یادگیری به یکی از نگرانی‌های اصلی دانش‌آموزان و دانشجویان تبدیل می‌شود. به همین دلیل تصمیم گرفتیم تا این موضوع را از دیدگاه طب سنتی ایرانی بررسی کنیم.
برای داشتن یک سبک زندگی سالم مطابق با اصول طب سنتی ایرانی، رعایت شش اصل حیاتی (سته ضروریه) ضروری است تا بهترین وضعیت سلامتی حاصل شود. در صورتی که یکی یا چند مورد از این اصول مختل شوند، سطح سلامت فرد کاهش یافته و احتمال ابتلا به بیماری‌ها و شدت یافتن آنها افزایش پیدا می‌کند.
این شش اصل شامل موارد زیر هستند: هوا و محیط پیرامون، مواد غذایی و نوشیدنی‌ها، فعالیت‌های جسمی و استراحت (ورزش)، چرخه خواب و بیداری، عوامل روان‌شناختی (مانند استرس و اندوه)، و حفظ مواد مورد نیاز بدن و دفع مواد زائد از آن. در ادامه این مقاله، به بررسی شش اصل حیاتی و نقش آنها در سلامت مغز پرداخته می‌شود که برای دانش‌آموزان و دانشجویان اهمیت ویژه‌ای دارد.
برای موفقیت در کنکور: اصل نخست؛ آب و هوا
یکی از اصول مهم سته ضروریه توجه به شرایط آب و هوایی است. برای دستیابی به بهترین کارایی مغز، ضروری است هوا در حالت معتدل حفظ شود و از گرمای شدید، تابش آفتاب بیشازحد یا رطوبت بالا پرهیز گردد. گرمای تابستان همراه با استرس و فشار امتحان و کنکور، در کنار مزاج گرم نوجوانان و جوانان، موجب افزایش گرمای بدن و مغز می‌شود. این وضعیت باعث علائمی نظیر اضطراب، افزایش استرس، شوره سر، و جوش‌های پوستی می‌گردد که نشانه‌های حرارت بالای بدن هستند.
اصل دوم؛ تغذیه و نوشیدنی‌ها
دومین اصل از سته ضروریه، توجه به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هاست. بسیاری افراد در این دوران برای افزایش توان ذهنی از خوراکی‌هایی نظیر مغزیجات، کباب و تخم مرغ بهره می‌برند که طبع گرم دارند و گرمی بدن را بیشتر می‌کنند. این افراد بهتر است غذاهایی با طبع سرد و هضم آسان مصرف نمایند.
چراکه حجم خون بدن محدود است (حدوداً ۵ لیتر)، و اگر بدن زمان زیادی صرف هضم خوراک سنگین کند، خون کافی به مغز نمی‌رسد و عملکرد آن کاهش می‌یابد. مصرف خوراک‌های سبک مانند غذاهای گیاهی، آبدار، آش‌ها، خورشت‌ها و حریره بادام که به‌راحتی هضم می‌شوند، در فصل امتحانات بسیار مفید است.
از مصرف غذاهای سنگین نظیر گوشت گاو، مواد کنسروشده، غذاهای فریز شده و مانده، باید تا حد امکان اجتناب گردد. برای داشتن تغذیه مناسب در این دوران نکات زیر پیشنهاد می‌شود:
اجتناب از غذاهای غلیظ و سودازا: همچون گوشت گاو و گوساله، عدس، بادمجان، قارچ، کمپوت‌ها، کنسروها، غذاهای خمیری مثل ماکارونی، لازانیا، نان بیات، و غذاهای شور و ترش.
پرهیز از غذاهای سنگین: مانند کله پاچه، آبگوشت، کباب، غذاهای پرچرب و پرادویه که انرژی زیادی برای هضم نیاز دارند و خون کافی به مغز نمی‌رسانند.
عدم مصرف حبوبات: زیرا موجب نفخ شده و تمرکز را مختل می‌کند.
مصرف غذاهای لطیف: مثل زرده تخم مرغ عسلی، حریره بادام، بادام شیرین تازه و مویز برای افزایش قدرت حافظه و یادگیری.
نوشیدن مایعات مناسب: مانند آب‌عسل، کمی آب‌لیمو و گهگاه شربت‌های خنک نظیر سکنجبین برای حفظ دمای مغز.
برای دانش‌آموزان و دانشجویان، به‌ویژه افراد گرم‌مزاج، توصیه می‌شود غذاهای گیاهی مانند خورشت کدو بخارپز، خورشت آلو یا اسفناج با کمی آویشن بیشتر مصرف شود. همچنین مصرف گوشت قرمز محدود شده و عصاره آن بیشتر استفاده گردد. در روزهای نزدیک به آزمون نیز زیاده‌روی در مصرف خوراکی‌هایی با طبع بسیار سرد (نظیر هندوانه و ماست) خودداری شود، زیرا ممکن است باعث کسالت و خواب‌آلودگی گردد.
موفقیت در کنکور: اصل سوم؛ فعالیت‌های جسمی و استراحت
سومین اصل از سته ضروریه، فعالیت‌های بدنی و استراحت است. ورزش منظم یکی از نیازهای اساسی بدن محسوب می‌شود. فعالیت‌های ورزشی، کیفیت خون را بهبود بخشیده و جریان خون به مغز را ارتقا می‌دهند. علاوه بر این، ورزش رطوبت‌های اضافی بدن و مغز را کاهش می‌دهد و از عوارضی چون اضافه‌وزن ناشی از کم‌تحرکی جلوگیری می‌کند. همچنین ورزش مانع رخوت، خواب‌آلودگی و کاهش توان حافظه می‌شود که ناشی از تجمع رطوبت در مغز است.
موفقیت در کنکور: اصل چهارم؛ خواب و بیداری
چهارمین اصل، تنظیم خواب و بیداری است. کم‌خوابی و خواب زیاد، هر دو برای بدن زیان‌آور هستند؛ بنابراین داشتن خوابی متعادل، مطلوب و در ساعت مناسب ضروری است. دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور باید در نظر داشته باشند که بیداری‌های شبانه و مصرف بیشازحد چای و قهوه برای افزایش زمان مطالعه، نه‌تنها سودمند نیست بلکه به حافظه، تمرکز ذهن و کیفیت مطالعه آسیب می‌رساند. ازاین‌رو، داشتن حداقل ۶ ساعت خواب شبانه برای بازیابی مغز ضروری است.
بهتر است شب‌ها زود به رختخواب بروند و صبح‌ها زود از خواب برخیزند تا انرژی و تمرکز کافی برای مطالعه روزانه داشته باشند. اگر عادت به بیدار ماندن در شب و خوابیدن در روز دارند، باید برای تغییر این سبک زندگی تلاش کنند. ساعات ایده‌آل خواب در طب سنتی، بین ۱۰ تا ۱۱ شب تا ۵ یا ۶ صبح است.
مصرف خوراکی‌هایی با خاصیت خواب‌آوری، می‌تواند در بهبود کیفیت خواب شبانه مؤثر باشد. گزینه‌هایی مانند کاهو (برگ و عصاره بخارپز شده آن)، ماست و دوغ، و چکاندن قطراتی از روغن بادام شیرین، بنفشه یا کدو در بینی توصیه می‌شوند که باعث مرطوب‌سازی مغز و اعصاب مرکزی شده و خاصیت خواب‌آوری دارند. ماساژ ملایم بدن و کف پا نیز به خوابی آرام کمک می‌کند.
در صورتی که خواب فرد کاهش یابد و ساعات بیداری او طولانی‌تر شود، به دلیل گرایش مزاج بدن و مغز به خشکی و گرمی، باید از مصرف خوراکی‌های گرم و خشک مانند غذاهای پرادویه (فلفل، زنجفیل، دارچین)، سرخ‌کردنی‌ها، مغزیجاتی چون فندق و بادام زمینی، گوشت‌های سنگین، پرندگان مثل بلدرچین، و نوشیدنی‌هایی مانند چای دارچین یا زعفران اجتناب شود.
به‌طور کلی افرادی که ساعات خوابشان کاهش یافته است، باید خوراکی‌هایی با طبع سرد و مرطوب مصرف کنند. این شامل سبزیجاتی مانند کاهو، میوه‌های آبدار نظیر هلو، آلو، هندوانه، و خیار، و همچنین میوه‌های ترش و لبنیاتی چون ماست و دوغ می‌شود که ضمن جلوگیری از خشکی و گرمی، اثر خواب‌آوری نیز دارند.
در مقابل، افرادی که خواب زیادی دارند و بدنشان به سمت سردی میل کرده است، باید مصرف غذاهای سرد و مرطوب را کاهش دهند تا خواب کمتر و بیداری آسان‌تری داشته باشند.
موفقیت در کنکور: اصل پنجم؛ تأثیرات روانی و ذهنی
پنجمین اصل از سته ضروریه، مربوط به رخدادهای روانی و تأثیرات ذهنی است. دانش‌آموزان در دوران امتحانات یا آمادگی برای کنکور باید تلاش کنند تا از استرس و اضطراب بیشازحد دوری کنند. بوها دارای تأثیرات مزاجی هستند؛ به‌طور مثال، رایحه‌های گرم به افزایش انرژی کمک می‌کنند، درحالی‌که بوهای خنک خاصیت آرامش‌بخشی دارند. شناخت مزاج خود و نیازهای فعلی مغز، اولین گام برای دستیابی به آرامش است.
گیاهانی نظیر بادرنجبویه، گل گاوزبان و سنبل الطیب به‌عنوان آرامش‌دهنده‌های مغز شناخته شده‌اند. با این‌حال، باید توجه داشت که این گیاهان مزاج گرم دارند و مصرف زیاد آنها، خصوصاً در فصل‌های گرم، برای افراد گرم‌مزاج مناسب نیست. تعادل در مصرف ضروری است، زیرا گرمای بیشازحد یا سردی بیشازحد هر دو برای عملکرد مغز آسیب‌زا هستند.
علائم سردی مغز ممکن است شامل خواب‌آلودگی، پف‌کردگی اطراف چشم‌ها و کاهش گیرایی ذهن باشد. برای تقویت مغز، ابتدا باید علائم را بررسی کرده و تشخیص داد که مغز به سمت سردی یا گرمی تمایل دارد، سپس متناسب با آن اقدامات لازم انجام شود. به‌عنوان مثال، برای کسانی که دچار استرس و اضطراب زیاد هستند، داشتن خواب کافی و مصرف دوغ توصیه می‌شود.
موفقیت در کنکور: اصل ششم؛ تغذیه بدن و دفع مواد زائد
آخرین اصل از سته ضروریه، توجه به جذب مواد لازم و پاکسازی بدن از مواد زائد است. دانش‌آموزانی که در دوران آمادگی برای امتحانات دچار یبوست هستند، باید بدانند که این مشکل می‌تواند تأثیر مستقیم بر عملکرد مغز داشته باشد. مواد باقی‌مانده در دستگاه گوارش، بخارات و گازهایی تولید می‌کنند که به مغز منتقل شده و حافظه را مختل می‌کنند. برای پیشگیری از یبوست، مصرف مواد غذایی مانند انجیر تازه، آلو خیسانده، خاکشیر یا تمر هندی تازه توصیه می‌شود.
چند نکته کلیدی برای حفظ سلامت مغز مزاج مغز سرد و تر بوده و به آرامش نیاز دارد، چراکه روزانه حجم زیادی از اطلاعات را دریافت می‌کند که باید پردازش و تجزیه‌وتحلیل شود. اگر مزاج مغز به سمت گرمی میل کند، عملکرد آن مختل خواهد شد. حتی زمانی‌که مزاج کلی بدن متعادل باشد، اختلال در مزاج مغز ممکن است رخ دهد.
استفاده از گیاهان یا داروهایی مانند کندر یا مویز برای تقویت مغز و بیداری بیشتر، برخلاف باور عمومی، مناسب همه افراد نیست. کندر دارای طبع بسیار گرم (درجه سه و چهار) بوده و ممکن است مزاج مغز را به سمت گرمی سوق دهد، بنابراین فقط برای کسانی که دارای رطوبت بالای مغز هستند، پیشنهاد می‌شود.
مصرف طولانی‌مدت مواد محرک مثل آمفتامین‌ها، نوشیدنی‌های کافئین‌دار، کاکائو و چای‌های پررنگ ممکن است باعث تغییر در مزاج مغز شده و درنتیجه اضطراب و کاهش حافظه در بلندمدت ایجاد کند. نشانه‌های گرمی مغز شامل سرخی صورت و چشم‌ها، افزایش حرارت در سر، بی‌خوابی، و تشدید اضطراب می‌شود.
توصیه‌هایی عمومی برای سلامت مغز، فارغ از نوع مزاج مواردی که به‌طور کلی برای سلامت مغز مضر هستند شامل پرخوابی، کم‌خوابی، خوراکی‌هایی که بخار تولید می‌کنند (مانند سیر، پیاز، ترب، تره)، نوشابه‌ها، ترشیجات، رایحه‌های شدید، تمرکز افراطی روی یک موضوع خاص (مثلاً مطالعه مداوم یک درس بدون تنوع). برای تنوع در درس خواندن، پیشنهاد می‌شود ساعات مطالعه را بین درس‌ها تقسیم کنید؛ مثلاً دو ساعت ادبیات، دو ساعت ریاضی.
از مصرف پنیر در وعده صبح، مخصوصاً در دوران امتحانات، اجتناب کنید. پنیر تازه همراه با گردو در وعده شب مناسب است و به بهبود خواب کمک می‌کند. از مواردی که به‌طور کلی برای مغز مفید هستند، می‌توان به مصرف گاهی پودر تخم گشنیز بعد از غذا اشاره کرد که مانع از انتقال بخارات معده به سمت مغز می‌شود.
