آزمایش كامل ادرار

 

آزمایش كامل ادرار شامل اطلاعاتی است كه هر كدام را به اختصار توضیح می دهیم:

الف – شرح ماكروسكوپیك ( سمت چپ برگه جواب آزمایش ):

Colour: دامنه تغییرات رنگ ادرار گسترده بوده و عمدتاً وابسته به غلظتش می باشد. رنگ ادرار از زرد كمرنگ ( Light yellow ) تا كهربایی تیره ( Dark yellow ) متغیر است. بسیاری از داروها و مواد غذایی می توانند رنگ ادرار را تغییر دهند. اما برخی رنگ ها مثل قرمز (در “هماچوری” یا “پورفیرینوری”) ، سیاه ( مثلاً در آلكاپتونوری )، نارنجی ( بیلیروبینوری )، سفید ( چرك فراوان ) و یا آبی تا سبز ( عفونت سودومونایی ) ممكن است مهم باشند و با پیگیری دلیل آنها میتوان به تشخیص های مهمی دست یافت.

Appearance ( ظاهر ادرار ): ادرار نرمال معمولاً شفاف است اما ممكن است به واسطه رسوب فسفاتها یا اوراتها، كدر Turbid یا نیمه كدر ( semiturbid ) گردد. حضور گلبولهای سفید یا قرمز، اپیتلیالها و باكتریها نیز در میزان خاصی میتوانند ادرار را كدر یا نیمه كدر كنند. موكوس نیز میتواند نمای مه آلود (cloudy) به ادرار بدهد.

وزن مخصوص (specific gravity): شاخص غلظت مواد محلول در ادرار است كه برای سنجش قدرت تغلیظ و رقیق كردن كلیه ها به منظور حفظ و بقای هموستاز به كار میرود. حدود طبیعی آن برای ادرار راندوم ۰۰۳/۱تا ۰۳۵/۱ و برای ادرار ۲۴ ساعته ۰۱۵/۱ تا ۰۲۵/۱ است و چون یك نسبت است واحد هم ندارد. SG ادرار در طول شبانه روز متغیر است ( به دلیل متغیر بودن نوع غذا و میزان مصرف مایعات در طول روز )، لذا SG ادرار راندوم خیلی مفید نیست و بررسی SG ادرار ۲۴ ساعته پیشنهاد می شود. در هیدراتاسیون شدید و دیابت بیمزه SG كاهش و در دیابت قندی، دهیدراتاسیون و اكلامپسی SG افزایش می یابد.

PH : بین ۸-۶/۴ متغیر بوده و معمولاً حدود ۶ و كمی اسیدی است. برای پزشك این مهم است كه PH ادرار را با اطلاعات دیگر ارتباط دهد .مثلاً در اسیدوز توبولار كلیوی بر خلاف اسیدوز سیستمیك PH ادرار بیش از ۶ خواهد ماند چون توبولهای كلیه قادر به ترشح كافی یون H+ نیستند.

Protein: حضور مقادیر زیاد پروتئین در ادرار میتواند یك علامت مهم بیماری های كلیوی باشد. اما در شرایط فیزیولوژیك و بدون بیماری مثل ورزش و تب هم دفع پروتئین در ادرار افزایش می یابد. دو مكانیسم اصلی كه سبب پروتئینوری می شوند:a) صدمه گلومرولی و b) اختلال در عمل باز جذب توبولها میباشند. پروتئینوری شدید، متوسط و خفیف همگی در ارزیابی بیماری كلیوی از اهمیت ویژه ای برخوردارند (مثلا درگلومرولونفریت، شدید در پره اكلامپسی، متوسط و در پیلونفریت نوع خفیف قابل مشاهده است).

Glucose: گلوكوزوری بطور معمول وقتی دیده میشود كه میزان گلوكز خون از حد آستانه كلیوی بیشتر باشد (>۱۸۰mg/dl). هر چند گاهی بطور طبیعی آستانه كلیوی برخی افراد پایین تر از این هم می باشد. دیابت شیرین، تزریق سرمهای قندی و مصرف یكباره و زیاد كربوهیدراتها ( گلوكوزوری گذرا) از دلایل گلوكوزوری هستند.

(Aceton) Ketone: “اجسام كتونی” در طی كاتابولیسم اسید های چرب ایجاد می شوند. “كتونوری” به دنبال “كتوزیس” (افزایش كتونها در خون) حادث می شود. وقتی شخص دچار كمبود مصرف قندها و كربوهیدراتها (مثل روزه داری طولانی) یا دفع كربوهیدراتها از بدن وی افزایش می یابد (مثلاً در اسهال و استفراغهای شدید) یا سلولها قادر به دریافت و مصرف كربوهیدرات نیستند (مثلاً دیابت)، كتونها بدلیل مصرف چربیها و سوخت ناقص آنها، در خون و ادرار افزایش می یابند.

Blood: هماچوری، وجود خون در ادرار است. گلبولهای قرمز می توانند در شرایط فیزیولوژیك (مثل ورزش سنگین، تب و عادت ماهانه) و یا پاتولوژیك (مثل التهاب حاد مثانه، تروما، زخمها، عفونتها، سرطانهای كلیه یا مثانه، ضربه به كلیه، انفاركتوس و گلومرولونفریت) در ادرار ظاهر شوند.

Hemoglobin: “هموگلوبینوری”، حضور هموگلوبین در ادرار بدون حضور RBC می باشد. اگر به هر دلیلی همولیز داخل عروقی در بیمار رخ دهد ( مثل آنمی همولیتیك دارویی، انگل مالاریا، ترانسفوزیون خون ناسازگار، سوختگی های شدید، ورزشهای شدید مثل قدم روهای نظامیان روی سنگفرشها، مار گزیدگی و…) هموگلوبین ِخارج شده از RBCها از كلیه ها عبور كرده، وارد ادرار می شود. البته اگر در هماچوری، ادرار قلیایی باشد یا SG آن پایین باشد (زیر ۱,۰۰۷) RBC ها ممكن است در ادرار لیز شده و هموگلوبین آنها در ادرار آزاد میشود.

Bilirubin & Urobilinogen: بیلی روبین كونژوگه(مستقیم) به دلیل محلول بودن در آب می تواند از سد كلیه ها عبور كرده وارد ادرار شود ( نوع غیركونژوگه در آب نامحلول است) لذا در بیماریهایی كه میزان بیلیروبین كونژوگه افزایش می یابد (مثل انسداد مجاری صفراوی) بیلی روبین در ادرار افزایش می یابد (دقت كنید كه در نوزادان با بیلیروبین بالا، بیلیروبینوری نداریم). در روده، بیلیروبین به تركیبی به نام “اوروبیلینوژن” تبدیل میشود كه از طریق مدفوع دفع میگردد. ۱۰تا ۱۵درصد اوروبیلینوژن ِمدفوع، به خون باز جذب شده و از طریق ادرار دفع میگردد. اگر به هر دلیلی انسدادی در مسیر بیلی روبین از كبد به صفرا یا از صفرا به روده رخ دهد (مثل سرطان یا سنگها) بیلیروبین وارد مدفوع نشده، اوروبیلینوژنی هم تولید نمیشود؛ لذا “اوروبیلینوژن ادرار منفی” میشود. اما اگر ساخت بیلیروبین افزایش یابد و به مدفوع راه یابد (مثل یرقان همولیتیك یا هپاتیت) اوروبیلینوژن ادرار نیز افزایش خواهد یافت.

Nitrit: اگر در ادرار، باكتری به میزان متوسط و بیشتر حضور داشته باشد و آن باكتری از احیا كنندگان نیترات به نیتریت باشد، “نیتریت ادرار مثبت” خواهد شد.

ب – شرح میكروسكوپیك ( سمت راست برگه جواب آزمایش):

WBC: گلبولهای سفید می توانند از هر جایی (بین گلومرول تا میزراه) به ادرار راه یابند. حداكثر میزان نرمال لوكوسیتها در ادرار ۲ عدد در هر فیلد میكروسكوپی می تواند باشد. افزایش لوكوسیتهای ادرار وابسته به یك پروسه التهابی در مجاری ادرار (مثل عفونتها، نفریتها، آزردگیهای مثانه، میزنای و یا پیشابراه) و یا مجاورت آن (مثل آپاندیسیت یا پانكراتیت) می باشد. وجود سیلندرهای (cast) گلبول سفید می توانند شاهدی بر كلیوی بودن منشأ WBC های ادرار باشند. در یك ادرار قلیایی و هیپوتونیك میزان WBC ادرار در عرض یك ساعت، ۵۰ درصد كاهش می یابد (اهمیت ارسال به موقع و انجام به موقع آزمایش U/A). تجمع لوكوسیتی(WBC clamp) قویاً مطرح كننده عفونتهای حاد و یا التهاب مثانه یا میزراه است.

RBC: گلبولهای قرمز می توانند از هر جایی (بین گلومرول تا میزراه) به ادرار راه یابند. بطور نرمال گلبول قرمز در ادرار یافت نمیشود هر چند وجود ۱ تا ۲ گلبول سرخ در هر فیلد میكروسكوپی معمولاً غیرطبیعی نیست. در سنگهای ادراری، عفونتهای شدید، سرطانها و نیز عادت ماهیانه، RBCها در ادرار ظاهر میشوند.

Epithelial cells: انواع مختلف سلولهای اپیتلیال (سلولهای توبولار كلیوی، ترانزیشنال و اسكواموس) در ادرار قابل مشاهده اند. افتراق بین این سلولها بسیار مشكل است اما مهمترین ِ آنها سلولهای توبولار كلیوی هستند كه ازدیاد آنها در ادرار می تواند آسیب به كلیه و لگنچه را مطرح سازد . كلاً حضور تعداد اندكی سلول اپی تلیال (بخصوص پوششی و ترانزیشنال) درحد ۴-۳ عدد در هر فیلد میكروسكوپی نرمال است و افزایش قابل توجه آنها میتواند نشان از التهاب ناحیه ای از دستگاه ادراری باشد. Mucus: رشته های موكوس كه به شكل رشته هایی دراز و موجدار و یا توده ای در ادرار قابل مشاهده اند، به میزان كم در ادرار طبیعی بوده ولی مقادیر زیاد آن در التهابات و دستكاری های دستگاه ادراری دیده میشوند.

Bacteria: بطور طبیعی ادرار ِ كلیه ها و مثانه عاری از باكتری بوده ولی امكان دارد آلودگی با باكتریهای موجود در پیشابراه یا واژن یا سایر منابع خارجی اتفاق بیافتد. حضور مقدار بالای باكتری در ادرار بخصوص در حضور تعداد قابل توجه WBC در ادرار مؤید حضور یك عفونت ادراری است. Cast(سیلندرها): سیلندرها در مجاری لوله های كلیوی شكل میگیرند و بدلیل اینكه در مجراها بشكل قالب لوله ها در می آیند به این نام (سیلندر= استوانه) خوانده میشوند . مجاری كلیوی، موكوپروتئینی به نام تام هورسفال ترشح میكنند كه ماده بنیادی سیلندرهاست. در صورت توقف ادرار (كاهش چشمگیر در جریان ادرار) یا غلظت بالای مواد حل شده و وجود محتویات پروتئینی در ادرار، كَستها میتوانند در لوله های دیستال و مجاری جمع كننده ادرار شكل بگیرند. سیلندرها همیشه منشأ كلیوی دارند و معرفهای بسیار مهم بیماریهای كلیوی هستند و بر اساس ظاهر و محتویات سلولی كه در درون شان قرار میگیرند طبقه بندی میشوند (مثلا Leukocyte cast و یا Granular cast و یا Crystalin cast و … ). به سیلندری كه هیچ محتویات سلولی یا غیرسلولی ندارد Hyalin (شفاف) گویند كه میتواند در ادرارهای نرمال به میزان بسیار كمی دیده شود. در انواع نفریتها و آسیبهای كلیوی و نیز در پره -اكلامپسی Cast ها در ادرار ظاهر میشوند و معمولا پروتئین چنین ادرارهایی مثبت است.

Crystal: كریستالهای ادرار معمولا در ادرار تازه دیده نمی شوند ولی پس از مدتی ماندن در آزمایشگاه قابل مشاهده میشوند. بدین معنا كه اگر ادرار با یك تركیب خاص قابل كریستالیزاسیون اشباع شده باشد یا خواص حلالیتی آنها تغییر نماید تشكیل میشوند. در برخی موارد این كریستالها در كلیه یا مجاری ادراری شكل میگیرند( منجر به تشكیل سنگها). معمولا اغلب كریستالهای ادراری قابل اهمیت نیستند (مثل كلسیم اگزالات، انواع اورات و فسفات، اسید اوریك و… كه الزاماً دلیل بر یك بیماری خاص نبوده ولی می توانند در برخی بیماریها افزایش یابند.اما كریستالهایی چون “تیروزین”، “لوسین”، “سیستئین” و سولفانامیدها مهم و شاخص مهمی در بیماریهای كبدی، سیستینوز و ایجاد صدمات كلیوی می باشند.

مواد متفرقه: مثل اسپرم، مخمر و انگل تریكوموناس كه در شرایط خاص در ادرار دیده میشوند. مثلاً كاندیدا (نوعی مخمر) به میزان زیاد میتواند نشان از یك بیماری قارچی باشد.